محمد جواد خلیلی روزنامه نگار: با وجود پیش بینی کسری بودجه بی‌سابقه ۷۰۰ هزار میلیارد تومانی دولت در سال آینده، پرداخت یارانه‌های کلان به مصرف‌کنندگان بنزین همچنان ادامه دارد. این سیاست که برخلاف الگوهای جهانی در ایران اجرا می‌شود، نه تنها به توسعه زیرساخت‌ها و صنایع مولد کمکی نکرده بلکه موجب افزایش هزینه‌های تولید، کاهش رقابت‌پذیری صنایع، قاچاق گسترده سوخت و مصرف بی‌رویه انرژی شده است. بهمن آرمان، اقتصاددان برجسته در گفتگو با «نقش اقتصاد» ضمن تحلیل تأثیرات منفی این رویکرد بر اقتصاد ایران، راهکارهای عملی برای اصلاح قیمت‌ها و مدیریت منابع حاصل از آن را مطرح کرده است تا دولت بتواند از بحران کنونی عبور کند و به توسعه پایدار دست یابد.
فرهنگ غلط اقتصادی و تأثیر آن بر یارانه‌های بنزین
به گفته آرمان، پرداخت یارانه به مصرف‌کنندگان بنزین در ایران ریشه در یک فرهنگ نادرست دارد. بسیاری از مردم بر این باورند که نفت کشور متعلق به آنهاست و باید ارزان‌تر از قیمت واقعی به آنها فروخته شود. این دیدگاه که ناشی از درک سطحی از مفهوم یارانه است موجب شده تا ایران برخلاف الگوهای جهانی عمل کند. وی توضیح می‌دهد: «در اقتصادهای پیشرفته، یارانه به مصرف‌کننده پرداخت نمی‌شود بلکه به بخش‌های مولد اختصاص می‌یابد. به‌عنوان مثال در اتحادیه اروپا یارانه‌های کلانی به کشاورزان برای تولید شکر داده می‌شود اما در ایران، یارانه بنزین به‌جای کمک به توسعه زیرساخت‌ها یا صنایع مولد به مصرف‌کنندگان غیرمولد تعلق می‌گیرد.»
تأثیرات منفی تثبیت قیمت بنزین بر تولید
از زمان تثبیت قیمت بنزین در حدود ۱۸ سال پیش، فشار اصلی این سیاست بر دوش تولیدکنندگان بوده است. آرمان با اشاره به آمارهای مقایسه‌ای می‌گوید: «در سال‌های گذشته، هزینه انرژی برای تولید هر تن فولاد در ایران مشابه کشورهای منطقه بود اما اکنون به‌دلیل افزایش قیمت‌های انرژی، هزینه تولید فولاد در ایران به ۱۶.۴ درصد رسیده که دو برابر عربستان سعودی است.» این افزایش هزینه‌ها نه‌تنها توان رقابت صنایع استراتژیک ایران مانند فولاد را کاهش داده بلکه منجر به کاهش سرمایه‌گذاری‌های جدید و ایجاد اشتغال شده است. آرمان ادامه می‌دهد: «در صنایع پتروشیمی نیز هزینه گاز طبیعی برای واحدهای تولیدی ایران حدود ۱۳ سنت است؛ در حالی که این رقم در کشورهای خلیج فارس تنها ۲.۵ سنت است. این شکاف قیمتی، مزیت نسبی ایران در این صنعت را از بین برده است.»
یارانه بنزین، محرک قاچاق و مصرف بی‌رویه
پرداخت یارانه به بنزین نه‌تنها موجب افزایش فشار بر تولیدکنندگان شده، بلکه به گسترش قاچاق سوخت و مصرف بی‌رویه نیز دامن زده است. آرمان با اشاره به این معضل توضیح می‌دهد: «قاچاق سوخت از ایران به کشورهای همسایه به‌دلیل تفاوت فاحش قیمت‌ها به یک تجارت پرسود تبدیل شده است. برآوردها نشان می‌دهد که روزانه بین ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر بنزین از کشور قاچاق می‌شود.» وی ادامه می‌دهد: «در داخل کشور نیز مصرف سرانه بنزین بسیار بالاتر از استانداردهای جهانی است. پایین نگه‌داشتن قیمت بنزین باعث شده تا مردم به خرید خودروهای پرمصرف داخلی که با تکنولوژی قدیمی تولید می‌شوند، ادامه دهند. این در حالی است که اگر قیمت بنزین اصلاح شود مصرف‌کنندگان ترجیح می‌دهند به‌سمت خودروهای کم‌مصرف حرکت کنند.»
ناکارآمدی نظام یارانه‌ای و ضرورت اصلاح
در پاسخ به این سؤال که آیا تغییر شیوه پرداخت یارانه می‌تواند بحران را حل کند، آرمان معتقد است که راه‌حل اصلی در اصلاح قیمت‌هاست. وی می‌گوید: «اگر قیمت بنزین واقعی شود، بسیاری از مشکلات فعلی برطرف خواهند شد. به‌عنوان مثال، ساخت آزادراه‌ها که اکنون به‌دلیل پایین بودن قیمت بنزین اقتصادی نیست، توجیه‌پذیر خواهد شد. همچنین درآمد حاصل از اصلاح قیمت‌ها می‌تواند صرف توسعه زیرساخت‌ها و کاهش مصرف انرژی شود.» اگر دولت برنامه‌های خود را شفاف اعلام کند، می‌تواند اعتماد عمومی و سرمایه‌گذاری را جلب کند. برای مثال، مصر با اجرای پروژه کانال سوئز جدید، نشان داد که چگونه شفافیت و برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند به موفقیت‌های بزرگ اقتصادی منجر شود. در این پروژه، دولت سیسی نه تنها اهداف و نتایج پروژه را به وضوح مشخص کرد بلکه با دعوت از سران کشورهای مختلف در مراسم افتتاحیه، توانست توجه بین‌المللی را جلب کرده و میلیاردها دلار درآمد کسب کند. وی همچنین به تجربه مصر در اصلاحات اقتصادی اشاره می‌کند: «زمانی که دولت سیسی تصمیم به حذف یارانه بنزین گرفت ابتدا با اعتراضاتی مواجه شد اما با اجرای سیاست‌های شفاف و اختصاص منابع به پروژه‌های زیرساختی، توانست اعتماد مردم را جلب کند. اکنون مصرف سوخت در مصر منطقی شده و فشار بر بودجه دولت کاهش یافته است.»
اصلاح قیمت بنزین و چالش‌های پیش‌رو
با این حال، آرمان تأکید می‌کند که اصلاح قیمت بنزین در ایران نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت تبعات اجتماعی آن است. وی می‌گوید: «در شرایط فعلی که نرخ تورم بالای ۴۰ درصد است، اجرای یکباره سیاست افزایش قیمت بنزین ممکن است به ناآرامی‌های اجتماعی منجر شود. بنابراین، دولت باید به‌صورت تدریجی و با ارائه توضیحات شفاف به مردم اقدام به اصلاح قیمت‌ها کند.» او همچنین به نقش گروه‌های ذی‌نفع اشاره می‌کند: «مافیاهای قاچاق سوخت و گروه‌های ذی‌نفع از وضعیت فعلی سود می‌برند و ممکن است در برابر اصلاحات مقاومت کنند. دولت باید با شجاعت و اتخاذ تدابیر مناسب، این مقاومت‌ها را مدیریت کند.»
مدیریت منابع حاصل از اصلاح قیمت
آرمان بر اهمیت مدیریت صحیح منابع حاصل از اصلاح قیمت بنزین تأکید می‌کند. وی پیشنهاد می‌دهد: «دولت می‌تواند این منابع را به پروژه‌های زیربنایی مانند ساخت آزادراه‌ها و مسکن اختصاص دهد. به‌عنوان مثال، افتتاح آزادراه اصفهان-شیراز می‌تواند سالانه میلیاردها تومان صرفه‌جویی در مصرف سوخت به همراه داشته باشد.» وی اضافه می‌کند: «همچنین توسعه ناوگان حمل‌ونقل عمومی و افزایش بهره‌وری انرژی از دیگر اقداماتی است که می‌تواند به کاهش مصرف سوخت و کاهش فشار بر بودجه دولت کمک کند.» در پایان، آرمان بر لزوم استفاده از تجربیات کشورهای موفق در این زمینه تأکید می‌کند. وی می‌گوید: «برای اصلاح قیمت بنزین و حذف یارانه‌ها، باید از تجربیات بین‌المللی استفاده کنیم و سیاست‌هایی را اتخاذ کنیم که به رشد اقتصادی و کاهش وابستگی به درآمدهای نفتی منجر شود. بدون این اقدامات، اقتصاد ایران همچنان با مشکلات ساختاری مواجه خواهد بود.»
نتیجه گیری
پرداخت یارانه‌های کلان به مصرف‌کنندگان بنزین در ایران به مشکلات فراوانی در اقتصاد کشور منجر شده است. این سیاست نه تنها به فشار بر تولیدکنندگان و کاهش توان رقابت صنایع مولد منجر شده بلکه موجب گسترش قاچاق سوخت، مصرف بی‌رویه و ایجاد مشکلات اجتماعی نیز گردیده است. اقتصاددانانی همچون بهمن آرمان معتقدند که اصلاح قیمت‌ها و حذف یارانه‌های بنزین می‌تواند بسیاری از این مشکلات را حل کند. با این حال، این اصلاحات نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و تدابیر اجتماعی برای جلوگیری از ناآرامی‌ها و مدیریت مقاومت گروه‌های ذی‌نفع است.
